“Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến việc sử dụng ma túy ở thanh thiếu niên, nhưng luôn có những lý do thực sự đằng sau. Điểm chung ở những người trẻ tôi đã gặp là các bạn đều có những hoàn cảnh phức tạp, vấn đề sử dụng chất bị tác động không chỉ bởi một mà rất nhiều yếu tố như những tổn thương từ gia đình, hoàn cảnh sống khó khăn, hay áp lực trong cuộc sống thường ngày.” ThS. BS. Nguyễn Song Chí Trung, giảng viên bộ môn Tâm thần tại Đại học Y Dược TP.HCM, đồng thời là đối tác phối hợp trong tầm soát và điều trị các vấn đề sức khỏe tâm thần, không giấu được sự trăn trở khi nhắc đến các bạn trẻ trong dự án.

Chuyên gia Nguyễn Thị Vân Anh, người phụ trách Trị liệu nghệ thuật và trò chơi trong dự án cũng có cùng chia sẻ “Những bạn trẻ mình có cơ duyên gặp trong dự án phần lớn là những bạn có tuổi thơ không hề dễ dàng, có bạn thậm chí chưa từng được đi học, có bạn lớn lên trong thiếu thốn tình cảm, từ nhỏ đã trải qua những tổn thương sâu sắc. Những vết thương trở thành vết sẹo tâm hồn, âm ỉ theo năm tháng, ảnh hưởng đến cách các bạn nhìn nhận bản thân và thế giới xung quanh”. 



“Nhiều bạn trẻ sống trong thế giới riêng với các mối quan hệ xã hội ngày càng thu hẹp. Việc sử dụng ma túy, chất gây nghiện đôi khi là cách để an ủi bản thân, lảng tránh thực tại, và thậm chí, đó là một sự nỗ lực trong kết nối với chính mình”. Chuyên gia Thu Thủy từ nhóm Sống Thiền - đơn vị triển khai hoạt động “Vòng tròn chữa lành” trong can thiệp giảm thiểu trải nghiệm tiêu cực thời thơ ấu, tâm sự cùng đội ngũ dự án.

Qua chia sẻ của các chuyên gia, cuộc sống của các bạn trẻ trong Bảo vệ Tương lai – Vun đắp Tương lai hiện lên như một bức tranh nhiều mảng tối. Việc tìm đến chất không đơn thuần là sự nổi loạn, mà đó dường như là cách duy nhất để các bạn tạm quên đi nỗi đau, khỏa lấp khoảng trống trong lòng, hay tìm kiếm cảm giác được kết nối và thuộc về. Trong vòng xoáy ấy, sức khỏe tâm thần hiện diện như một mảnh ghép không thể tách rời, vừa là nguyên nhân thúc đẩy, vừa là hệ quả của việc sử dụng chất. Chính sự đan xen này khiến những tổn thương càng chồng chất, con đường phục hồi trở nên khó khăn hơn nếu không có những can thiệp kịp thời và toàn diện.

Theo các nghiên cứu chuyên sâu, tỷ lệ người sử dụng ma túy gặp phải các vấn đề về sức khỏe tâm thần dao động từ 20 đến 40%, trong đó thanh thiếu niên (16-24 tuổi) thường có tỷ lệ cao hơn. Nghiên cứu của dự án Bảo vệ Tương lai phối hợp cùng Đại học Y Hà Nội năm 2018 khảo sát trên 319 thanh thiếu niên sử dụng ma túy cho thấy tỷ lệ trầm cảm lên tới 58%. Đáng chú ý, có tới 26,3% thanh thiếu niên trong nhóm này từng có ý định tự sát, trong đó 12,2% đã lên kế hoạch, và 6,3% từng thực sự có hành vi tự sát.

Đặt trong mối quan hệ đa chiều, sức khỏe tâm thần là yếu tố tiềm ẩn dẫn đến các hành vi nguy cơ khác như quan hệ tình dục không an toàn, tuân thủ điều trị kém và gia tăng lây nhiễm HIV trong nhóm người sử dụng ma túy.

Nói về tầm quan trọng của can thiệp sức khỏe tâm thần, BS. Chí Trung khẳng định “Vấn đề sức khỏe tâm thần không thể tách rời khỏi hệ thống chăm sóc sức khỏe tổng thể. Bên cạnh việc điều trị HIV hay giảm tác hại sử dụng chất, việc chăm sóc sức khỏe tâm thần góp phần giảm nhu cầu sử dụng, giúp các bạn tuân thủ điều trị tốt hơn và cải thiện chất lượng cuộc sống”.

Trong dự án, can thiệp sức khỏe tâm thần là một trong những chiến lược cốt lõi, lồng ghép với các can thiệp dự phòng HIV và giảm hại sử dụng chất. Chính sự đồng hành của đội ngũ tiếp cận viên, những người dày dặn kinh nghiệm làm việc với cộng đồng, đã trở thành cầu nối đưa những vấn đề còn xa lạ như “sức khỏe tâm thần” đến gần hơn.

Với công cụ Sàng lọc Sức khỏe Tâm thần nhanh*, tiếp cận viên được hỗ trợ kỹ thuật để sàng lọc, nhận diện sớm các vấn đề tâm lý – tâm thần trong cộng đồng. Những khách hàng cần chăm sóc sức khỏe tâm thần chuyên sâu được chuyển gửi khám và điều trị tại cơ sở y tế, với sự thăm khám từ bác sĩ chuyên môn.

Những dấu ấn từ dự án, đặc biệt là mô hình can thiệp sức khỏe tâm thần dựa vào cộng đồng nhận được sự công nhận của chính những chuyên gia, đối tác đồng hành.

BS. Chí Trung chia sẻ “Các bạn sử dụng chất, có HIV, có vấn đề về sức khỏe tâm thần là gấp ba lần kỳ thị. Những định kiến ấy khiến trong nhiều trường hợp, chính các bạn ấy cũng kỳ thị bản thân mình, e dè hơn trong tìm kiếm hay tiếp nhận hỗ trợ. Nhưng khi có ai đó thực sự gần gũi và đến từ cộng đồng, các bạn trở nên tự tin hơn, chia sẻ về tình trạng của mình và tuân thủ điều trị tốt hơn”.

Nhóm Sống thiền trải lòng “Mặc dù trước đó đã được đọc và nghe kể rất nhiều, nhưng khi trực tiếp nghe các bạn chia sẻ về cuộc sống, về những gì các bạn cảm nhận, mình vẫn thấy xúc động và tự hỏi: Liệu mình có thể làm gì để hỗ trợ và đồng hành cùng các bạn. Khi triển khai vòng tròn chữa lành, mình nhận ra những người phù hợp nhất để dẫn dắt hoạt động này chính là các anh chị tiếp cận viên. Các anh chị ấy hiểu rõ con đường ấy, hiểu nỗi đau và biết cách vun đắp lại niềm tin, đồng thời trở thành sức mạnh để lan tỏa niềm hy vọng tới cộng đồng.”

Ông Nguyễn Thanh Cường - Bác sĩ, Cán bộ Chương trình Quốc gia về HIV, Ma túy và Trại giam, Văn phòng UNODC Việt Nam, cũng đánh giá cao mô hình can thiệp của dự án:

“Việt Nam hiện là một trong những điểm nóng về vấn nạn ma túy, đặc biệt là ma túy tổng hợp dạng kích thích. Chính vì vậy, các chương trình can thiệp cần được thiết kế toàn diện, bởi không có một giải pháp đơn lẻ nào có thể đáp ứng hiệu quả cho tất cả các bạn trẻ sử dụng chất kích thích. Hiện nay, ở cộng đồng, khá nhiều tổ chức cộng đồng triển khai các mô hình can thiệp khác nhau cho người sử dụng chất kích thích, đặc biệt là đối tượng thanh thiếu niên. Tuy nhiên một mô hình tôi thấy rằng toàn diện, phù hợp với bối cảnh Việt Nam cũng như phù hợp theo khuyến cáo của Liên hợp quốc, đó là mô hình Bảo vệ Tương lai - Vun đắp Tương lai do Trung tâm SCDI triển khai cho thanh thiếu niên có sử dụng chất kích thích.”

BS. Khuất Thị Hải Oanh, giám đốc SCDI chia sẻ “Các bạn thanh thiếu niên có vấn đề về sử dụng ma túy và mắc rối loạn tâm thần thường chịu sức ép rất lớn từ việc bị kỳ thị kép khiến các em càng khép kín và bế tắc hơn. Càng bị cô lập thì việc chẩn đoán các rối loạn sẽ càng muộn, điều trị sẽ bị trì hoãn, khiến cho những tổn thương do nghiện ma túy và rối loạn tâm thần gây ra cho não bộ sẽ khó hồi phục và mất thời gian hơn rất nhiều”.

Chính những cánh tay dang rộng từ gia đình, người thân và cộng đồng là “hạt giống” trong quá trình hồi phục. Những kết nối đó xây dựng môi trường hỗ trợ toàn diện và hiệu quả, nơi bạn trẻ không chỉ là người cần được giúp đỡ, mà còn phát huy sức mạnh nội tại để tự chữa lành.



“Khi lắng nghe chia sẻ của các bạn qua từng buổi tư vấn, tôi thấy các bạn rất nỗ lực chứ không hề buông xuôi. Ngược lại, các bạn còn dạy tôi rất nhiều điều về nghị lực và hy vọng. Tôi mong cộng đồng sẽ rộng mở hơn, bao dung hơn để các bạn được phục hồi khỏe mạnh, được đóng góp và giúp cuộc sống này trở nên tốt đẹp hơn.”

“Mối quan hệ chân thành, một không gian an toàn để các bạn thanh thiếu niên có thể tin tưởng và cảm thấy thoải mái chia sẻ các vấn đề của mình. Dù các bạn đã tham gia điều trị, đó chỉ mới là bước đầu trên con đường hồi phục dài hơi. Những người đang lệ thuộc vào chất, hoặc có vấn đề sức khỏe tâm thần luôn cần được đồng hành, hỗ trợ từ gia đình, bạn bè và cả cộng đồng xung quanh.”

Bên cạnh các can thiệp dựa vào cộng đồng, một điểm nổi bật trong Vun đắp tương lai là tập trung xây dựng mạng lưới hợp tác chặt chẽ với các bệnh viện tâm thần và cơ sở y tế, với mục tiêu hỗ trợ những người sử dụng chất nhận được sự chăm sóc toàn diện, kịp thời và chuyên sâu.

Trong năm 2024, các lớp tập huấn nâng cao nhận thức dành cho bác sĩ tâm thần tại các tỉnh triển khai dự án để các bác sĩ không chỉ trang bị kiến thức chuyên sâu về nhóm dễ bị tổn thương, mà còn lắng nghe và thấu hiểu câu chuyện từ cộng đồng.

“Trước khi tham gia lớp tập huấn, tôi từng chỉ nhìn bệnh nhân qua các triệu chứng lâm sàng đơn thuần, đôi khi cảm thấy khó tiếp cận với những người sử dụng chất hay có vấn đề sức khỏe tâm thần. Nhưng qua những buổi chia sẻ, tôi mới nhận ra mình chưa hiểu hoàn cảnh, tâm lý và những áp lực mà họ đang chịu đựng mỗi ngày. Điều đó giúp tôi thay đổi cách nhìn với cộng đồng, không chỉ là chữa bệnh mà còn là lắng nghe và thấu hiểu.”

Thêm sự đồng hành là thêm cơ hội để hồi phục. Khi cộng đồng cùng kết nối, hỗ trợ và lan tỏa sự thấu hiểu, mỗi bước đi của các bạn trẻ trên hành trình hồi phục trở nên vững chắc hơn.

Sự đồng hành từ các đối tác, bác sĩ, chuyên gia là nguồn động lực to lớn để đội ngũ dự án thêm vững tin trên hành trình chăm sóc sức khỏe và nâng cao chất lượng cuộc sống của những người trẻ sử dụng chất.

Chúng tôi tin rằng, với sự đồng hành ấy, hành trình ý nghĩa này sẽ còn tiến xa hơn và ngày càng lan tỏa rộng khắp, góp phần thay đổi cuộc sống của rất nhiều người trẻ, để mỗi tương lai đều được bảo vệ và vun đắp bằng hy vọng.